موضوع اصلی سوره «مریم» مسئله ارتباط انسان با خدا است. اسماء الحسنی بکار رفته در سوره نیز به نحو شگفت انگیزی با این موضوع ارتباط دارند. در سوره مریم تنها به سه اسم از اسماء الحسنی اشاره شده که عبارتند از الله، رب و رحمن؛ با اینکه تعداد لفظ جلاله «الله» در قرآن از همه کلمات بیشتر است، اما در اینجا نام رحمن گذشته از آنکه دو برابر «الله» می‌باشد (۱۹ بار در برابر ۸ بار) از بقیه سوره‌های قرآن نیز بیشتر است. به طوری که حدود ۳۰٪ از کل کاربرد این نام در این سوره کوچک که ۱٪ حجم قرآن را دارد به کار رفته است. این مسئله نشان می‌دهد که موضوع «رحمانیت» محور اساسی سوره و از کلمات کلیدی و زیربنایی آن می‌باشد. نام «رحمن» رحمت جهان گستر پروردگار را که همچون نور همه انسان‌ها و موجودات را به تساوی فراگرفته تداعی می‌نماید. انسان‌ها دو نوع عکس العمل در برابر رحمت الهی نشان داده‌اند، انبیاء و اولیاء و بندگان مؤمن و صالح خداوند از طریق صلاة (ارتباط با خدا) شکر این نعمت را به جای آورده مجذوب آن گشته و توانسته اند در تخلق به اخلاق الله، خود مظهر محبت و مودت و لطف و رحمت و مردم دوستی گردند.
 
اما اکثریت مردم، قدر «صلاة» را نشناخته و با ضایع کردن این نعمت به «شهوات» (قطع ارتباط با خدا) روی آوردند. اهل صلاة از طریق ارتباط با خدا به «رشد» و هدایت رسیدند و اهل «شهوات» با سرسپردگی به معبودهای خیالی به «غی» و ضلالت در افتادند.
 
از این نمونه ها در سوره‌های دیگر نیز به وفور یافت می‌شود؛ مثلا در سورۂ «قمر» که محور اصلی آن انذار کافران از عذاب دنیوی و اخروی است، «مقتدر» بیش از سایر اسماء الهی به کار رفته است و یک بار نیز از صفت «عزیز» همراه با «مقتدر» استفاده شده است. همه این نمونه ها و قرائن نشان می‌دهند که رابطه روشنی بین اسماء الحسنی به کار رفته در یک سوره و غرض آن وجود دارد که با دقت و کاوش در زوایای سوره‌ها می‌توان این ارتباط را قانونمند و منظم نمود.

حروف مقطعه و اغراض سوره ‌ها

29 سوره قرآن کریم با حروف مقطعه آغاز می شوند. درباره مدلول حروف مقطعه و حکمت افتتاح سوره به آن‌ها، آرای متفاوتی از جانب مفسران ابراز شده است. برخی آن‌ها را عبارت از حروف ساده ای می دانند که خداوند متعال با افتتاح بعضی از سوره با آن‌ها خواسته بفهماند که قرآن از همین حروف تشکیل شده است و اگر شما هم می‌توانید با کمک این حروف چیزی مانند قرآن بیاورید. برخی دیگر این حروف را غیر قابل درک دانسته و آن‌ها را اسرار ناگشودنی قرآن به حساب آورده اند. عده ای دیگر آن‌ها را نام های قرآن یا اسامی برخی از سور می دانسته اند و گروه دیگری این حروف را رمزی از اسماء اعظم الهی دانسته و می‌گویند خداوند با این حروف به نام خود سوگند خورده است.
 
احتمال دیگری که رابطه مستقیمی با نظریه ساختار هندسی سوره دارد، نظریه ای است که به وجود ارتباط بین حروف مقطعه و موضوعات مطرح شده در سوره‌های مربوطه می پردازد. بر اساس این نظریه مضمون سوره‌هایی که با حروف مقطعه آغاز می شوند به یکدیگر شبیه بوده و در سوره‌هایی که حروف مقطعه آن‌ها از یک نوع است شباهت بیشتر و اغراض کاملا به هم نزدیکند. یکی از مفسرانی که این نظر را طرح کرده، علامه طباطبایی است. او در این باره می‌گوید:
 
اگر کسی در سوره‌هایی که سرآغازش یکی است مانند سوره‌های (الم) (المر) و سوره‌های (طس) و (حم) دقت کند خواهد دید که سوره‌هایی  که حروف مقطعه اول آن‌ها یکی است، از نظر مضمون بهم شباهت دارند، و سیاقشان یک سیاق است. به طوری که شباهت بین آن‌ها در سایر سوره‌ها دیده نمی‌شود. مؤکد این معنا شباهتی است که در آیات اول بیشتر این سوره‌ها مشاهده می‌شود؛ مثلا در سوره‌های (حم) آیه اول آن با عبارت (تلک آیات الکتاب) است یا عبارتی دیگر که این معنا را می رساند، و نظیر آن آیه های اول سوره‌هایی است که با (المر) افتتاح شد که فرموده: (تلک آیات الکتاب) و یا به عبارتی در همین معنا و نیز نظیر این در (طس)ها شده یا سوره‌هایی که با (الم) آغاز گشته که در بیشتر آن‌ها نبودن «ریب» در این کتاب ذکر شده و یا عبارتی که همین معنا را می رساند. با در نظر گرفتن این شباهت ها ممکن است آدمی حدس بزند که بین این حروف و مضامین سوره‌های که با این حروف آغاز شده ارتباط خاصی باشد، مؤید این حدس آن است که می بینیم سوره اعراف که با (المص) آغاز شده، مطالبی را که در سوره‌های (الم) و سوره (صاد) هست در خود جمع کرده، و نیز می بینیم سوره رعد که با حروف (المر) افتتاح شده، مطالب هردو قسم سوره‌های (الم) و (الر) را دارد.
 
ای بسا اگر اهل تحقیق در مشترکات این حروف دقت کنند و مضامین سوره‌هایی که بعضی از این حروف در ابتدایش آمده با یکدیگر مقایسه نمایند، رموز بیشتری بر ایشان گشوده گردد. و ای بسا معنای آن روایتی هم که اهل سنت از علی علیه السلام نقل کرده‌اند همین باشد که: برای هر کتابی نقاط برجسته و چکیده ای است و چکیده قرآن حروف مقطعه است.
 
مسئله «چکیده و خلاصه» بودن حروف مقطعه و اشتراک مضامین سوره‌های مشتمل بر این حروف، مبنای تحقیق و بررسی یکی از قرآن پژوهان معاصر قرار گرفت. وی با تأکید بر نقش سمبلیک و رمزی این حروف که عصاره و خلاصه ای از مضامین سوره بشمار می روند به این نتیجه رسید که سوره‌هایی آغاز شده با حروف مقطعه، دارای سه مشخصه اصلی هستند.

1. غالبا در اولین آیه آن‌ها اشاره ای به نزول کتاب، قرآن، وحی و تلاوت آیات شده است.

٢. مقدمه سوره اعراض و ناباوری و تکذیب بیشتر مردم را نشان می‌دهد.

٣. مخاطب سوره شخص رسول اکرم صلی الله علیه و اله و سلم است و عمدتا ضمیر «ک» در همان ابتدای سوره به چشم می خورد.

4. در بیشتر ۲۹ سوره‌های که دارای حروف مقطعه هستند، تجربه رسالت یک یا چند تن از رسولان گذشته یادآوری گردیده تا حضرت خاتم النبیین با مشاهده اعراض و تکذیب مردم و صبر و شکیبایی آن رسولان، پیروزی و موفقیت نهایی پیامبران و پیروان آن‌ها را بداند و در برابر مشکلات عظیمی که همانند آنان در پیش دارد، استوار و صابر گردد. بنابراین هرکدام از این حروف معمولا اشاره به جریان رسالت یکی از پیامبران و با تجربه و عبرتی از تاریخ و سرنوشت اقوام گذشته می‌باشد.
 
منبع: ساختار هندسی سوره‌های قرآن، محمد خامه‌گر، صص209-205، سازمان تبلیغات اسلامی شرکت چاپ و نشر بین الملل، تهران، چاپ اول، ۱۳۹۵